- Cwcis sydd wir eu hangen
Cwcis sydd wir eu hangen
Mae rhai o’n cwcis yn hanfodol ac ni fydd rhannau o’r safle’n gweithio hebddynt. Mae hyn yn cynnwys cofnodi eich dewisiadau cadw cwcis.
23 Mai 2020
Mae Cymru wedi arwain y byd ym maes trafnidiaeth ers dros 200 mlynedd. I ddiolch i chi am aros gartref, rydyn ni wedi bwrw cipolwg yn ôl drwy’r archifau i ddarganfod mwy am rai o’r cerrig milltir mwyaf yn hanes datblygiad ein rhwydweithiau trafnidiaeth gyhoeddus.
1793: Pont-y-Cafnau
Cynlluniwyd ac adeiladwyd y bont reilffordd haearn hynaf y gwyddom amdani yn y byd ym 1793 gan Watkin George, prif beiriannydd Gwaith Haearn Cyfarthfa ym Merthyr Tudful. Yn ei anterth, Cyfarthfa oedd y gwaith haearn mwyaf yn y byd, ac ar ddiwedd y ddeunawfed ganrif, adeiladodd ei dramffordd ei hun i gario calchfaen o Chwarel Gurnos i’r ffwrneisi chwyth. Dros 200 mlynedd yn ddiweddarach, mae’n dal i sefyll, ymhell ar ôl i’r dramffordd ei hun ddiflannu, er ei bod heddiw’n cael ei defnyddio gan gerddwyr yn hytrach na thramiau.
1804: Locomotif stêm Penydarren
Bellter byr oddi yno, roedd Gwaith Haearn Penydarren, a adeiladodd ei dramffordd ei hun ym 1802. Roedd yn rhedeg yn gyfochrog â’r rheilffordd bresennol i lawr Cwm Taf gan gysylltu â Chamlas Morgannwg yn Abercynon. Yn fuan ar ôl iddi agor, gosododd y peiriannydd o Gernyw, Richard Trevithick, injan stêm statig ar olwynion, gan greu beth fyddai’r locomotif stêm cyntaf yn y byd i dynnu trên yn llwyddiannus, a hynny ym mis Chwefror 1804.
1805: Dyfrbont Pontcysylle
Roedd Thomas Telford yn un o’r peirianwyr cynnar mwyaf disglair, a chyflawnodd rai o’i gampau mwyaf yng Nghymru a’r Gororau – mae tref Telford wedi’i henwi ar ei ôl. Yn 1805, gorffennwyd ei gampwaith, Dyfrbont Pontcysyllte. Cafodd ei chynllunio i gario Camlas Ellesmere ar draws dyffryn llydan Afon Dyfrdwy, a chymerodd ddeng mlynedd i’w hadeiladu a hon yw’r draphont ddŵr uchaf ar gyfer camlas yn y byd hyd heddiw. Yn 2009, a hithau’n un o strwythurau hanesyddol mwyaf arwyddocaol y byd, fe’i henwyd yn drydedd Safle Treftadaeth y Byd UNESCO yng Nghymru.
1807: Rheilffordd Abertawe a’r Mwmbwls
Rheilffordd Abertawe a’r Mwmbwls, oedd yn dilyn ymyl Bae Abertawe am bum milltir a hanner, oedd y gwasanaeth rheilffordd cyntaf yn y byd i gludo teithwyr am dâl pan agorodd ym 1807. Tramffordd a dynnwyd gan geffyl oedd hi i ddechrau, ond fe’i newidiwyd i gael ei phweru gan stêm ym 1877 ac yna gan drydan ym 1929. Roedd y llinell yn cysylltu rhai o safleoedd enwocaf Abertawe, gan gynnwys canol y ddinas, maes rygbi a chriced San Helen, Prifysgol Abertawe, Castell Ystumllwynarth a Phier y Mwmbwls. Fodd bynnag, gyda dyfodiad bysiau ar ôl yr Ail Ryfel Byd, aeth tramiau’n llai poblogaidd a chaewyd y rheilffordd ym 1960.
1832: Rheilffordd Ffestiniog
Ar ôl bron i 190 mlynedd ar waith, Rheilffordd Ffestiniog yw’r cwmni rheilffordd gweithredol hynaf yn y byd. Adeiladwyd y llinell rhwng Harbwr Porthmadog a chwareli Blaenau Ffestiniog fel lein fach ddwy droedfedd fel y gallai droi a throelli trwy odre mynyddoedd ysblennydd Eryri, a chynlluniwyd locomotifau cymalog arbennig gan y peiriannydd Robert Fairlie i dynnu’r trenau. Ar ôl cau ym 1946, cafodd y cwmni ei achub gan selogion, a dreuliodd y 36 mlynedd nesaf yn ailadeiladu’r rheilffordd yn ofalus. Heddiw, mae’n un o’n hatyniadau enwocaf i dwristiaid ac mae’r cwmni’n gweithredu’r rhwydwaith rheilffyrdd treftadaeth mwyaf yn y DU, gan gynnwys Rheilffordd Ucheldir Cymru rhwng Porthmadog a Chaernarfon, ac mae TrC yn falch o gydweithio’n agos â nhw.
1848: Yr Irish Mail
Y Flying Scotsman, y Cornish Riviera Express, y Golden Arrow, y Gerallt Gymro: mae Prydain wedi cynhyrchu rhai o’r trenau gydag enwau enwocaf yn y byd – gwasanaethau ar yr amserlen gydag enw unigryw sydd yn cynyddu eu bri. Y trên cyntaf yn y byd ag enw oedd yr Irish Mail, a oedd yn cludo teithwyr a phost rhwng gorsaf Euston yn Llundain a Bangor o 1 Awst 1848 ymlaen. Pan gwblhawyd Pont Britannia Robert Stephenson ym 1850, gallai’r trên deithio’r holl ffordd i Gaergybi. Er nad yw’r gwasanaethau yn dwyn yr enw enwog bellach, mae trenau uniongyrchol rhwng Llundain a Chaergybi yn rhedeg o hyd, ac yn cael eu cynnal gan ein partneriaid diwydiant Avanti West Coast.
1857: Traphont Crymlyn
Yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg, daeth Glynebwy’n un o ganolfannau diwydiant dur Cymru; ym 1857, cynhyrchwyd y gledren ddur gyntaf yn y byd yno. Ymhellach i lawr Glyn Ebwy, roedd rheilffordd newydd yn cael ei hadeiladu a fyddai’n cysylltu’r cwm hwn â sawl un arall. Bu Estyniad Rheilffordd Cwm Taf rhwng Pont-y-pŵl a Chastell-nedd ar waith am dros gan mlynedd nes iddo gau ym 1964. Roedd gofyn adeiladu sawl traphont sylweddol, y fwyaf ohonynt ar draws Glyn Ebwy yng Nghrymlyn. Roedd yn 200 troedfedd o uchder, a’r strwythur haearn enfawr hwn oedd y draphont uchaf yn y DU nes iddi gael ei dymchwel oherwydd cyrydiad rhwng 1966 a 1967. Ei rôl olaf oedd ymddangos mewn golygfeydd yn y ffilm Arabesque ym 1966, gyda Gregory Peck a Sophia Loren yn serennu.
1886: Twnnel Hafren
Hyd at 1886, roedd yn rhaid i drenau rhwng Llundain a De Cymru redeg trwy Gaerloyw, gan groesi i Gymru dros bont Isambard Kingdom Brunel, a adeiladwyd ar draws Afon Gwy ym 1852. Ond bu galw ers tro byd am lwybr mwy uniongyrchol, ac ym 1873, cychwynnwyd ar dwnnel o dan aber Afon Hafren. Roedd y gwaith adeiladu yn gryn her oherwydd llifogydd, a bu’n rhaid adeiladu pympiau parhaol sy’n dal ar waith hyd heddiw. Rhedodd y trenau cyntaf trwy’r twnnel ym mis Rhagfyr 1886, gan ddod â’r gwaith ar un o gampau peirianyddol mwyaf Prydain i ben. Am dros gan mlynedd, hwn oedd y twnnel tanddwr hiraf yn y byd, ac mae gorsaf TrC wedi’i henwi ar ei ôl hyd yn oed!